Merhaba. 1755 yılında Lizbon’da büyük bir deprem oldu ve deprem bölgesinde çok sayıda insan öldü, binalar yıkıldı, yangınlar çıktı. Lizbon depremi Avrupa’daki filozoflar arasında deprem çalışmalarını başlatmış ve sismolojinin temelleri atılmıştır. Bu içerikte Lizbon depreminde yaşananları, aydınların niyetlerini ve depremin Portekiz’in iç ve dış siyasi hayatına etkilerini aktardım.
İyi okumalar dilerim.
Büyük Lizbon depremi olarak da bilinen 1755 Lizbon depremi, 1 Kasım sabahı Sevgililer Günü’nde saat 09:40’ta meydana geldi. Portekiz’in yanı sıra İber Yarımadası ve Kuzeybatı Afrika’yı da vuran depremin ardından Çin’de yangınlar ve tsunamiler meydana geldi. bölge; çevreyi neredeyse tamamen yok etti.
Deprem bilim adamları, depremin büyüklüğünü 7,7 olarak tahmin ediyor ve sarsıntının 3 buçuk ile 6 dakika arasında sürdüğünü söylüyor. 1755 depremi, 1321 ve 1531 depremlerinden sonra kronolojik olarak Lizbon’u vuran en büyük üçüncü deprem oldu. Tahminlere göre Lizbon’da deprem nedeniyle ölü sayısının 50 bin civarında olduğu düşünülüyor.
1755 depremi, Portekiz’in içeride siyasi, dışarıda ise imparatorluğun yapısında gerginlikler yaşamasına neden oldu. Olay Avrupa’yı o kadar derinden etkiledi ki filozoflar tarafından geniş çapta tartışıldı ve sarsıntının etkisi bilimsel olarak incelendiği için modern sismolojinin doğuşuna neden oldu.
Ekonomi tarihçisi Álvaro Pereira, Lizbon’un o dönemde yaklaşık 200 bin olan nüfusunun 40 bininin, Fas’ta ise 10 bin kişinin öleceğini söylüyor. Ünlü sarayların yanı sıra, Portekiz’in kendine özgü 16. yüzyıl Manuelin mimarisinin çoğu yok edildi.
Hafif sarsıntı hasarı olan birkaç bina da yangında tamamen yok oldu. Yedi ay önce açılan yeni Lizbon opera binası da yanarak yerle bir oldu. Rossio’daki All Saints Royal Hastanesi (o zamanın en büyük devlet hastanesi) yandı ve yüzlerce hasta yanarak öldü. Ulusal kahraman Nuno Álvares Pereira’nın mezarı da ortadan kayboldu.
Portekiz Ordusu, yıkılan şehirde kargaşayı önlemek için konuşlandırıldı. Yağmacıları caydırmak için şehrin yüksek noktalarına kurulan darağacında otuzdan fazla kişi alenen infaz edildi. Ordu, birçok sağlıklı vatandaşın kaçmasını engelledi ve onları yardım etmeye ve yeniden inşa etmeye zorladı.
Deprem, halkın ve aydınların günlük yaşamlarında tartışmalara neden oldu. Bunun nedeni ise, kıymetli bir dini bayram günü meydana gelen depremde kentteki birçok kilise yıkılırken, Lizbon’daki genelevlerde herhangi bir yıkım yaşanmadı.
Bu da kiliseye sadık olan dindar Katolik vatandaşlar arasında kafa karışıklığına ve endişeye neden oldu. Kelâmcılar ise depremi ilâhî hükmün bir tecellisi, yani ‘cezası’ olarak görmüşler ve bu konuda spekülasyon yapmışlardır.
Deprem, Avrupa Aydınlanması aydınları arasında da tartışma konusu oldu. Jean-Jacques Rousseau, depremin yoğunluğunun şehrin yakın çevresinde yaşayan çok sayıda insandan kaynaklandığına inandığını iddia etti.
Kant, 1756’da depremlerin nedenlerine ilişkin bir teori ortaya attı. Kant’ın sıcak gazlarla dolu devasa mağaralardaki kaymaları içeren teorisi yanlış olsa da, depremleri doğaüstü terimlerden çok doğal terimlerle açıklamaya yönelik ilk sistematik girişimlerden biriydi. Walter Benjamin’e göre Kant’ın sarsıntıyla ilgili ilk kitabı, Almanya’daki sismolojik çalışmaların başlangıcını temsil ediyor.
Deprem, Portekiz siyaseti üzerinde de önemli bir etkiye sahipti. Başbakan Sebastião José de Carvalho e Melo, diğer adıyla Pombal, hükümdarın gözdesiydi, ancak aristokrasi onu bir toprak sahibinin sonradan görme oğlu olarak hor görüyordu.
Pombal depremden sağ kurtuldu ve şans eseri hayatta kaldı ve ünlü sözüyle hızla şehri yeniden inşa etme görevini üstlendi: “Şimdi ne olacak? Ölüleri gömüyor, yaşayanları iyileştiriyoruz.” o diyordu.
Felakete rağmen, Lizbon hiçbir salgın hastalık yaşamadı ve bir yıldan kısa bir süre içinde kısmen yeniden inşa edildi. Lizbon’un yeni merkezi bölgesi, bir grup mimar tarafından depremlere dayanacak şekilde tasarlandı. Doğal esnekliğe ve darbeye dayanıklı malzemeler kullanılmıştır.
Pombal ayrıca ülkedeki her topluluğa gönderilen bir anket düzenleyerek sismolojik araştırmalara değerli bir katkı yaptı.
Ankette, depremden önce köpeklerin veya diğer hayvanların tuhaf davranıp davranmadığı, kuyulardaki su seviyesinin yükselmesi veya düşmesinde gözle görülür bir fark olup olmadığı, kaç binanın yıkıldığı ve ne tür bir yıkım meydana geldiği sorgulandı. Yanıtlar, çağdaş Portekizli bilim adamlarının olayı hassasiyetle incelemelerine izin verdi.
Portekiz soylularının temel muhalefetine rağmen Pombal, tarihin en ölümcül depremlerinden biri olan 1755 Lizbon depremini kararlı bir şekilde yöneterek üstünlüğünü pekiştirdi; Asayişi sağladı, yardım çalışmaları düzenledi ve başkentin Pombaline mimari formunda yeniden inşasına devam etti.
Ancak bu deprem, ülkenin sömürgeleri üzerindeki egemenliğini kaybetmesine neden olmuş; İmparatorluk, Hint limanlarındaki etkinliğini ve Hint Okyanusu’ndaki ticaretini İngilizlere kaptırdı.
